سواد رسانه ای، ضرورتِ کار و زندگی امروز

امروزه رسانه ها همه ابعاد زندگی ما را در بر گرفته اند. از سلیقه و سبک زندگی گرفته تا کار و مهارت های شغلی و… انسان امروز بدون آنکه بداند از سوی رسانه ها مورد بمباران اطلاعاتی و خبری و… قرار گرفته است. او بیشتر اطلاعات خود را از رسانه ها طلب می کند و با جستجو در آنها به دنبال سئوالات خود می گردد. ضمنا، مصرف اعتیاد گونه رسانه ها و شبکه های اجتماعی امروزه به معضلی در زندگی افراد و نیز در سازمان ها و کسب و کارها بدل شده است. افراد در اکثر مواقع، به صورت ناخودآگاه ساعت ها سر در تلفن همراه هوشمند دارند و در شبکه های اجتماعی و… پرسه می زنند و خود را در کوران این بارش رسانه ای و خبری قرار می دهند. آگاهی از ماهیت رسانه ها و افزایش مهارت شناسایی و تشخیص جنبه های مختلف خبرها و پیام ها در رسانه ها می تواند به ما کمک کند تا مواجهه و رفتار بهتری در برابر آن در زندگی و نیز سازمان ها و کسب و کارهایمان و حتی در بین اعضای خانواده و کارکنان و.. داشته باشیم و بتوانیم از مزایای آن برخوردار شده و از آسیب های آن دوری کنیم.

در دنیای حاضر و تبدیل جهان به دهکده ای جهانی، تنها با داشتن سواد خواندن و نوشتن نمی توان ادعای سواد داشت؛ بلکه انواع جدیدی از سواد نظیر: سواد عاطفی، سواد ارتباطی، سواد فرهنگی، سواد مالی، سواد رایانه ای و سواد تربیتی مورد نیاز است که در این میان سواد رسانه ای به دلیل نفوذ و توسعه فزاینده رسانه ها برجسته تر است.

امروزه با حضور و بروز تکنولوژیهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی، شاهد انقلابی بزرگ در این عرصه هستیم؛ انقلابی که برای حضور موفق در آن برخورداری از دانش و آگاهیِ روز امری ضروری و انکارناپذیر است. از یک سو افراد جامعه بصورت مداوم تحت تاثیر بمباران های رسانه ای قرار گرفته و از سوی دیگر رسانه ها بعنوان یکی از بازیگران اصلی در شکل‌گیری رفتار، عقاید، عواطف و به خصوص روابط فردی و اجتماعی عمل می کنند. از این رو ضرورت آموزش و ترویج سواد رسانه ای در افراد جامعه بعنوان شهروندان دهکده جهانی، بیش از پیش نمایانگر می شود؛ چرا که پیام های تولید شده توسط رسانه های مختلف در سرتاسر جهان، با تولید و انتشار موج گسترده ای از اطلاعات، اضافه بار اطلاعاتی ایجاد کرده و مخاطبان را دچار نوعی سردرگمی و تردید در انتخاب و گزینش پیام های دریافتی می نماید.

در این نوشتار می کوشیم تا ضمن آشنایی با مفهوم سواد رسانه ای و ضروت و چرایی آن، تجربه پیشرفت نامحدود را زندگی کرده و در کنار هم با بهره گیری از سواد رسانه ای، شیوه های بهتر زندگی کردن و کار کردن در عصر اطلاعات و ارتباطات را در جامعه امروز بیاموزیم.

اهمیت سواد رسانه ای  

در ابتدا لازم است اندکی در خصوصِ چرایی برخورداری از سواد رسانه ای و علت ضروری دانستن آن برای زندگی امروز سخن بگوییم. این روزها گسترش و تاثیر پذیری از شبکه های اجتماعی(که از رسانه های نوین اجتماعی هستند)، در زندگی روزمره امری مشهود است؛ چراکه بخش اعظمی از محتواها در حوزه های مختلفی همچون بازاریابی، مسایل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در این فضاها تبادل شده و به سرعت منتشر می شود. بنابراین باید پذیرفت که امروز شبکه های اجتماعی (تلگرام ، فیس بوک ، اینستاگرام و…..) با مسایل مختلف اجتماعی و فرهنگی ما ارتباطی تنگاتنگ پیدا کرده و بر سبک زندگی و کار ما تاثیر و حتی آن را دستخوش تغییر کرده است.

پر واضح است وقتی در طول شبانه روز، این شبکه ها میانگین حدود ۴ ساعت از وقت ما را به خود اختصاص می دهند، بنابراین خواسته یا ناخواسته سبک زندگی ما را به سمت تغییر سوق می دهند.

بر این اساس، اگر بخواهیم در تلاطم امواج اطلاعاتی این رسانه ها غرق نشویم و دچار آسیب و مشکلات نگردیم، ضروری  است آگاهی لازم را در جهت شناخت و استفاده از آنها داشته باشیم. در واقع، امروزه برای همه افراد جامعه، از دانش آموز مقطع ابتدایی تا مسن ترین افرادی که از این رسانه های نوین اجتماعی استفاده می کنند، لازم است که همه سواد رسانه ای داشته باشند؛ به این معنی که نوعی درک متکی بر مهارت که بر اساس آن بتوان انواع رسانه ها و تولیدات آنها را شناخته و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد.

کوتاه و مختصر اینکه با بهره گیری از سواد رسانه‌ای، تسلط فرد در فهم خروجی رسانه ها افزایش ‌یافته و به ‌این ‌ترتیب به ‌خوبی می‌داند از رسانه چه می‌خواهد و فعالانه به ارزیابی نقادانه محتوای آن می‌پردازد تا معنای پیام‌هایی با قابلیت های اثرگذاری بر سبک زندگی‌ خود را دریابد. از سوی دیگر در مواجهه با حجم عمده اطلاعات ارسالی به سوی وی، دچار سردرگمی نشده و با مدیریت زمان و تنظیم ِوقت، دست به گزینش معقولانه میزند.

هدف سواد رسانه ای

با توجه به مطالب فوق درمی یابیم که اهمیت برخورداری از سواد رسانه ای در دنیای امروز، کمتر از سواد خواندن و نوشتن نیست، و به همان اندازه که سواد خواندن و نوشتن از ضروریات زندگی اجتماعی افراد به حساب می آید سواد رسانه ای نیز در عصر پرتلاطم اطلاعاتِ امروز، که هر روزِ خود را در مواجهه با رسانه های گوناگون شنیداری، دیداری و نوشتاری می یابیم از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. در واقع، زمانی که ما در بزرگراه های اطلاعاتی در حال حرکت هستیم، این میزان سواد رسانه ای ماست که  به ما می گوید چه مقدار از وقتمان را در چه شبکه هایی بگذرانیم. بنابراین هدف سواد رسانه ای تنظیم یک رابطه منطقی و مبتنی بر هزینه – فایده است. یعنی بر این اساس پی می بریم که شخص در قبال وقت و هزینه ای که صرفِ استفاده از این رسانه ها کرده است چه چیزهای  را به دست آورده و چه چیز هایی را از دست داده است؟!

افراد، با سواد رسانه ای قادر به کشف پیام‌های پیچیده‌ی موجود در محتوای تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها، بیلبوردهای تبلیغاتی، اینترنت و سایر رسانه‌های مستقل خواهند شد. آن‌ها هم‌چنین می‌توانند رسانه‌های خود را ایجاد کرده و در شکل‌گیری فرهنگ رسانه‌ای مشارکت فعالانه داشته باشند. این امر سبب می‌شود مردم از حالت مصرفی خارج شده، از رسانه‌ها به صورت هوشمندانه‌ای بهره‌مند شوند.

بنابراین سواد رسانه ای می‌تواند به افراد جامعه کمک کند تا:

• چگونگی ایجاد پیام‌های رسانه‌ای را درک کنند.
• آنچه که رسانه‌ها می‌خواهند ما را به باور آن برسانند را تشخیص بدهند.
• تعصبات، اطلاعات غلط و دروغ‌های رسانه‌ای را تشخیص بدهند.
• قسمتی از داستان که کتمان می‌شود را کشف کنند.
• پیام‌های رسانه‌ای را براساس تجربیات خود، باورها و ارزش‌هایشان ارزیابی کنند.
• پیام‌های رسانه‌ای خود را طراحی، ایجاد و توزیع کنند.

همچنین از طریق سواد رسانه ای است که متوجه خواهیم شد که تولیدکنندگان محتوای این رسانه ها چه کسانی هستند؟ چه اهدافی دارند؟ چه کسی از تولیدات آنها و نحوه بازنمایی واقعیت های اجتماعی از سوی آنها سود می برد؟ چه کسی ضرر می کند؟ و اینکه منِ کاربر اگر سواد رسانه ای نداشته باشم قادر به تشخیص نتیجه گیری از پیام ها و واکنش های عمومی نخواهم بود.

تعریف سواد رسانه ای

سواد رسانه ای (Media Literacy)مفهومی قدیمی است که نخستین بار مارشال مک لوهان آن را به کار برد. وی معقتد بود زمانی که دهکده جهانی فرا رسد باید انسان ها به سواد جدیدی به نام سواد رسانه ای دست یابند. امروز دیگر نمی‌توان از تعریفی استفاده کرد که در سال ۱۹۶۴ آقای مک ‌لوهان برای سواد رسانه‌ای اعلام کرد. تعاریف بسیاری برای سواد رسانه ای توسط اندیشمندان در سراسر جهان ازجمله آمریکا، کانادا، ژاپن، ایران و … ارائه شده است؛ در اینجا فصل مشترک این تعاریف را بصورت ذیل به شما عرضه می کنیم:

از مجموع تعاریف مختلف در این زمینه، میتوان نتیجه گرفت که سواد رسانه ای :

 مجموعه مهارت هایی است که به مخاطب امکان می دهد تا علاوه بر درستی و خلق انواع پیام های ارتباطی به بازشناسی مالکیت، ثروت، انگیزه ها و ارزش های نهفته در پیام ها دست یابد و با رویکردی انتقادی به تنظیم رژیم مصرف انواع پیام های ارتباطی ( از تیشرت تا تلوزیون و از بیلبورد تا اینترنت و شبکه های اجتماعی) بپردازد.

اصول و مفاهیم سواد رسانه ای

سواد رسانه ای بر پایه مفاهیمی استوار است که فهم و بازشناسی آن را اجتناب ناپذیر می کند. اصول سواد رسانه ای همان مفاهیم کلیدی هستند که مورد توجه راهبرد سازان، سیاست گذاران و برنامه ریزان هر کشور قرار می گیرند. حتی آموزش دهندگان رسانه ای، آموزش خود را بر اساس مفاهیم سواد رسانه ای بنا می کنند که در ادامه به چند مورد آن اشاره می کنیم:

• سازه ای بودن رسانه ها

این مفهوم بیانگر این است که رسانه ها با دقت ماهرانه ای به ارائه برداشت هایی میپردازند تا عوامل معینی را انعکاس دهند. در این میان بازنمایی رسانه ای، شکل پیچیده ای از حقایق بیرونی را ارائه می کند. به طوری که میتوان گفت: تشخیص مرز میان واقعیت و مجاز غیر ممکن نیست، بلکه دشوار است .

سخن قدیمی که می گوید  ” دوربین هرگز دروغ نمی گوید” حاکی از شیوه شرطی شدن ما برای پذیرش رابطه میان واقعیت و نمایش واقعیت به وسیله رسانه هاست. در روزگار واقعیت مجازی و شبیه سازی های کامپیوتری، دیدن، عین باور کردن نیست. همه رسانه ها با دقت بسیاری گرد آوری، تدوین، انتخاب و طراحی می شوند. آنها دنیایی را به ما نشان می دهندکه هر چند حقیقی به نظر می رسد، اما از یک نگاه گزینش شده است که معمولاً ما به ازای خارجی ندارد. یادگیری تشخیص واقعیت از بازتاب واقعیت در این مفهوم مستتر است.

• بازسازی واقعیت به وسیله رسانه ها

این اصل بیانگر آن است که میان شیوه ارائه وقایع به وسیله رسانه ها، با شیوه درک مخاطبان رسانه ها رابطه معنا داری وجود دارد. میزان جنایت در تلوزیون ۱۰ برابر دنیای واقعی است، هنگامی که ما از فرد، موسسه، موضوع، شخص یا مکان ارائه شده در رسانه درک مستقیم و عینی نداشته باشیم، رسانه ها واسطه این درک خواهند بود.

این یعنی رسانه ها از نداشتن سواد رسانه ای ما، واقعیت را آن گونه که می خواهند باز سازی میکنند از این رو حجم زیادی از ادراک ما را به حقیقت به وجود می آورند.

• مخاطبان مفهوم مورد نظر خود را از طریق رسانه ها دریافت می کنند

تعامل اغلب مخاطبان بر اساس فاکتورهای فردی است. این فاکتورها عبارتند از: نیازها واشتیاق های شخصی، خوشی ها، سختی های روزمره، نگرش های نژادی و جنسیتی، پیشینه ی خانوادگی، فرهنگی و…. .

یعنی مخاطب بر اساس انگیزه و ریشه های روان شناختی و اجتماعی از میان رسانه ها و پیام های مختلف انتخاب خود را انجام می دهد. این ریشه ها زاویه ی دید مخاطب را ترسیم می کند.

در این رابطه ” تئودور سایزر” از اساتید برجسته علوم تربیتی میگوید: تلویزیون بزرگترین نظام آموزش و شکل دهنده اصلی فرهنگ است و قدرتمندانه بر ذهن جوانان درباره نحوه آمریکایی بودن تاثیر می گذارد.

درک آنچه تلوزیون و رسانه های دیگر بویژه رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی امروزه تعلیم میدهند، نکته محوری در سواد رسانه ای است.

نتیجه اینکه برای مواجهه فعال و خلاق در دنیای ارتباطات، سه راه‌کار پیش رو داریم: بدبین، خوش‌بین، و یا واقع‌بین باشیم.

در نگاه اول، که ما آن را رویکرد خوش‌بینانه می‌نامیم، فرد برداشتی جز فرصت و مزیت از رسانه ندارد و استفاده‌ای نا‌محدود از آن می‌کند. در چنین شرایطی فرد کاملا وضعیتی منفعل دارد و رسانه او را شکل می‌دهد.

نقطه مقابل این نگاه را رویکرد بدبین می‌دانیم که در آن تصور فرد از رسانه تهدیدمحور است و با سیاست هراسان‌سازی دیگران را از استفاده آن رسانه منع می‌کنند.

اما راه کار سوم و منظور اصلی سواد رسانه‌ای را در رویکرد واقع‌بین می‌دانیم که فرد با آگاهی نسبت به مزایا و تهدیدات رسانه، با برنامه‌ریزی دقیق به استفاده محدود و مشروع از رسانه روی می‌آورد.

همچنین می توانیم برای کاهش تاثیر برنامه سازی رسانه ها بر خودتان کارهای زیادی انجام دهیم. در این مقطع کافی است بگوییم که قدرتمندترین استراتژی ها برای کاهش تاثیر برنامه سازی رسانه، افزایش آگاهی درباره اهدافتان، افزایش مهارت های پردازش اطلاعات، و ساخت دقیق ساختارهای دانش مان به جای پذیرش معنای سطحی ای است که رسانه ها بصورت مداوم عرضه می کنند. وقتی از این استراتژی ها تبعیت کنیم، در برنامه ریزی آنچه ما را برمی انگیزد و نیز در کسب لذت بیشتر از قرارگرفتن آگاهانه در معرض رسانه- به قیمت از دست دادن ویژگی ناخود آگاهی- بیش از پیش قدرتمند خواهیم شد.

منابع

• سواد رسانه ای چیست؟. یونس شکرخواه.
• رویکردی نوین به نظارت رسانه ای. طهمورث قاسمی.
• برخورد با خشونت رسانه ای. صدیقه ببران.
• اهمیت آموزش سواد رسانه ای در قرن بیست و یکم. سید محمود هاشمی و همکاران.
• ضرورت سواد رسانه‌ای درفضای مجازی. شاپور جهانجونیا.
• ضرورت سواد رسانه ای. سید رضا صالحی امیری.